Spannende ontwikkelingen op groen gebied in Rotterdam. De Big 7 stadsprojecten gaan sleutellocaties van de stad een groene make-over geven. Rotterdam betonstad is gezwicht onder de eigen ontdekking hoe fijn het is om groene stukken stadslong te hebben. Met een gezonde portie dadendrang is de stad er veel aan gelegen om meer aan te leggen voor ontspanning, verkoeling en bescherming.

Dit sluit perfect aan bij onze dromen van meer groen, maar mist nog de logische koppeling met het water. We realiseren wel groen op het water, maar nog niet echt erin. Na een eerste aanzet om de Wijnhaven klaar te maken voor haar duizenden groenzoekende nieuwe bewoners hebben we meegeholpen aan het opstellen van een Watermanifest. Een manifest bedoeld om de samenwerking tussen Rotterdammers en gemeente te verbeteren zodat het maximale uit de wateroevers gehaald kan worden. Inmiddels wordt er door de gemeente en initiatiefnemers driftig gewerkt aan een Wateratlas die handvatten moet bieden. Vergroening van deze oevers spelen daarin een belangrijke rol. 

In dit artikel trekken we de uitgangspunten van het Watermanifest nog een paar stappen verder en hebben we samen met de Movares Foundation de eerste Rotterdamse stadsoase uitgewerkt. Niet zomaar een groene plek, maar eentje die geoptimaliseerd is voor verkoeling tijdens warmere zomers en een maximale bijdrage levert aan de lokale biodiversiteit.

Door: Ruben Spyke en Stijn van Pelt
Met bijzondere dank aan de Movares Foundation, Kevin Raatjes, Thijs Broers, Bram van Duuren en Coen Melse

(Onderaan het artikel is het volledige onderzoeksrapport van de Movares Foundation te downloaden)

Het fenomeen stadsoase

We hebben de term stadsoase eerder gehanteerd maar eigenlijk nooit goed toegelicht. Voor onszelf hangt de term oase sterk vast aan het beeld dat door Aladdin in onze jeugdjaren is geschetst. Midden in de woestijn een plukje natuur waar het heerlijk vertoeven is, met overdadig veel water en waar je op adem kunt komen. De stadsoase doet hetzelfde, maar de woestijn is in dit geval de betonnen jungle die de oase omringt. Deze betonnen jungle kennen wij als stad. Sir David Attenborough riep op om de planeet te herwilderen, steden wereldwijd zoeken manieren om zijn oproep te beantwoorden.

Reden voor ons om een stadsoase te willen zijn de duidelijke tekenen dat we een sterk ander klimaat tegemoet treden dan we eeuwenlang gewend zijn geweest. We hebben de kracht van natuur lang als gegeven gezien en niet als een kostbaar bezit. Als stadsbewoners zijn we steeds verder van de natuur verwijderd. Rotterdamse kinderen weten eerder hoeveel pk een auto heeft dan hoeveel soorten insecten in het nabijgelegen park leven. Tot voor kort was de keuze voor meer stad automatisch de keuze voor minder natuur. Een scheiding die doorbroken mag worden als het aan ons ligt. Ook de stad kan haar bijdrage aan natuur leveren.

Rotterdamse kinderen weten eerder hoeveel pk een auto heeft dan hoeveel soorten insecten in het nabijgelegen park leven.

Om het idee van de stadsoase goed uit te kunnen voeren hebben wij het geluk gehad dat de Movares Foundation ons wilde ondersteunen. Samen met een ecoloog en ruimtelijk ontwerpers hebben wij voor de Leuvehaven de eerste stadsoase ontworpen voor Rotterdam.

De uitgangspunten van onze stadsoase

De stadsoase die wij voor ogen hebben heeft twee belangrijke doelstellingen. Ten eerste moet de plek het overdadig groene en koele gevoel van een oase hebben, want door al het beton en asfalt wordt de warmte steeds beter opgeslagen in de stad zelf. Deze stadswarmte wordt een steeds belangrijkere uitdaging voor de stad Rotterdam om de zomers dragelijk te houden. Zwemmen in de Maas mag op veel plaatsen niet, de Kralingse Plas zit regelmatig vol met blauwalg en de drijvende zwembaden willen nog niet heel erg vlotten. Tijd dus voor meer plaatsen met verkoeling. Ten tweede moet er een stevige bijdrage gedaan worden aan de lokale biodiversiteit. De stad is immers niet alleen voor mensen, we delen de plek ook met andersoortige inwoners.

Verkoeling voor Rotterdammers kan je ook zoeken in het minder ver op laten warmen van de stad zelf. Al het steen in de stad laadt zich tijdens die snoeihete dagen op met warmte en diezelfde warmte wordt losgelaten als de temperatuur zakt na zonsondergang. Het verschil met het groene platteland kan tijdens de nachten oplopen tot 7 graden in het nadeel van de stad. Weerstation Rotterdam Zuid heeft berekend dat in 2050 zonder ingrijpen 48 dagen voor hittestress zorgen in de stad. In een negatiever scenario zelfs 90 dagen. Door meer groen in de stad aan te brengen zou het aantal dagen waarin men hittestress ervaart gehalveerd kunnen worden. Belangrijk, want aan hittestress overlijden mensen.

Weerstation Rotterdam Zuid heeft berekend dat in 2050 zonder ingrijpen 48 dagen voor hittestress zorgen in de stad.

Met onze oase willen we graag een bijdrage leveren op het behoud en versterken van ecosystemen in de stad. Een ecosysteem is een natuurlijk systeem waarbij planten en dieren elkaars voedselketen vormen en zodoende in balans houden. Voor een boeiend schouwspel wil je daarbij veel verschillende diersoorten terugzien. We zetten daarom in op een rijke biodiversiteit, wat uitgelegd mag worden als de verschillende diersoorten die we een thuis kunnen bieden in de stadsoase. Met stadsoases deels op het land en deels in het water gecombineerd met tiny forests op andere plekken in de stad kunnen we zo stepping stones aanbieden aan plant en dier om een weg door de stad te vinden. Ook voor het onderwaterleven waar Rotterdam nog een belangrijke slag kan slaan.

Stadsoase in hartje stad

Als locatie zijn we net als ons eerdere artikel in het Wijnhavengebied gebleven. Nu het Maritiem Museum mogelijk naar het nieuwe Maritime Centre in de Rijnhaven zal vertrekken, betekent het dat zowel het pand als de invulling bij het water een nieuwe bestemming kan krijgen. En wat is er nou mooier dan een nieuw groen hart rond het beeld dat de stad zonder hart symboliseert?

Om hier een stadsoase te realiseren zijn er forse ingrepen nodig. Het gebied dat nu wordt gekenmerkt door steen en staal kan met een groene make-over het centrum van de stad een heerlijk frisse uitstraling geven. Met verse groenvakken, gezuiverd zwemwater en een briesje vanaf de Maas zal dit zeker een hotspot zijn zonder heet aan te voelen. En qua zon zit je hier goed, een daadwerkelijke sunspot pal naast de Coolsingel en de Blaak.

Met verse groenvakken, gezuiverd zwemwater en een briesje vanaf de Maas zal dit zeker een hotspot zijn zonder heet aan te voelen.

Om de beleving optimaal te maken, trekken we de razend populaire vuurtorenboot V11 de hoek om, zodat de felrode kleur mooi afsteekt in het groen. En, de eerlijkheid gebiedt het te zeggen, een bommetje vanaf het achterdek het water in staat al een tijdje op onze wishlist. Het samenspel van oude havenindustrie en een frisgroene oksel van de Leuvehaven zullen de eerste echte stadsoase van Nederland ook meteen de allerfijnste maken.

Omdat we de echte stadsmens willen laten genieten van de stadsoase is er ter hoogte van de vuurtoren ruimte ingetekend voor horeca-afhaalpunten. De horecaunits kunnen gewoon containers zijn. Bij Containerbar Noord werkt dat immers goed en in het maritiem district mogen we natuurlijk nog wel verwijzingen naar de haven terugvinden, ondanks de stevige vergroening van de kades.

Inheemse planten voor optimale biodiversiteit

Van Movares leerden wij een aantal belangrijke biologische lessen als je de flora en fauna een zetje wil geven. Niet alle plantsoorten leveren namelijk een even grote bijdrage aan een rijk ecosysteem. Belangrijk om rekening mee te houden is dat met name veel insectensoorten al eeuwen aangepast zijn aan inheemse planten – de planten die hier origineel groeien en goed gedijen – en zullen daar veel sneller voedsel en beschutting zoeken dan als we andere planten over laten komen uit Noord Amerika. In een inheemse soort als de zomer- of wintereik kun je 423 insecten- en mijtsoorten tegenkomen terwijl een Amerikaanse eik er maximaal 12 zal aantrekken.

In een inheemse soort als de zomer- of wintereik kun je 423 insecten- en mijtsoorten tegenkomen terwijl een Amerikaanse eik er maximaal 12 zal aantrekken.

Alleen inheemse plantensoorten zijn niet de heilige graal. Net als bij een leuke stad is diversiteit en variatie ook de sleutel tot een gezond ecosysteem. Grote grasvlakken of eensoortige struiken zullen het werk niet doen. Bloembermen die insecten en daarmee vogels aantrekken des te meer. De stad zelf kent maar 7 vogelsoorten, terwijl het Kralingse Bos er bijna 50 herbergt. Met de juiste aanpassingen kan het aantal vogelsoorten vervijfvoudigen in de stad zelf.

Een biodiverse omgeving aanleggen

Voor flora en fauna is een stad te vergelijken met een rotsachtige omgeving. Onder een dakpan kan een nest gebouwd worden en kieren in de muur bieden ruimte voor muurvarens om tegenaan te groeien. Los van de meeuwen die patat uit je hand stelen op de Binnenrotte, is de stad voor de meeste dieren een moeilijke plek om te overleven. Door de stad iets minder hard te maken valt er al veel winst te behalen. Door grassen, kruiden en heesters te plaatsen tussen de stenige ruimtes is een eerste slag geslagen. Variatie aan inheemse plantensoorten die jaarrond iets te bieden hebben, daarmee kan je de echte biodiverse hotspots aanleggen.

Variatie aan inheemse plantensoorten die jaarrond iets te bieden hebben, daarmee kan je de echte biodiverse hotspots aanleggen.

Om te beginnen wil je pollen- en nectarrijke planten aanbrengen. Minder leuk voor mensen met hooikoorts en pollenallergie, maar een speeltuin voor de dierenwereld. Onze stadsoase ligt op een voedselrijke kleigrond met een vrij hoge grondwatertrap. Wij zouden daar een kraakwilg, schietwilg, Spaanse aak, zwarte els en gewone es willen plaatsen. Bomen met verschillende groeiperiodes, hoogte en maximale bloeitijd van het vroege voorjaar tot in mei. Een voedselparadijs met een divers aangezicht, dus plezierig voor het oog.

Voor de muren van omliggende gebouwen is ook groen uitgezocht. Een echte oase is immers groen zover het oog op die plek reikt. Wederom is het belangrijk om er zeker van te zijn dat het om een autochtone plantensoort gaat. Wij zouden onder andere de vlier, wilde kardinaalsmuts, vuilboom, sleedoorn en struikklimop aanbevelen. De vuilboom is bijvoorbeeld de ideale bijenstruik, terwijl vogels zich te goed doen aan de bessen die er maandenlang aan groeien. Klimop is wintergroen en zal een populaire schuilplaats zijn voor verschillende dieren zoals vlinders en vogels. De aanleg van verschillende lagen groen zal er voor zorgen dat er factor vijf aan broedvogels kan wonen en wel honderd verschillende soorten insecten huisvesten.

Verbinding maken met het water in de haven

Naast groen op het land heeft een echte oase ook een rijkheid aan water. Om de verbinding tussen land en water te maken stellen wij voor een waterplein aan te leggen op Plein 1940. Een waterplein heeft buffers die er voor zorgen dat water minder snel afgevoerd wordt richting de Maas. De mensen achter Rainproof Amsterdam maakten daar eerder deze diagram voor met uitleg:

Een waterplein heeft als voordeel dat het een belangrijke rol speelt in de weerbaarheid tegen hevige regenbuien. We zien nu al dat de neerslag in Rotterdam korter maar heviger is geworden en die trend zal zich naar verwachting doorzetten. Met een kleine vijver in het plein hebben we de kans om prachtige waterplanten toe te voegen aan de stadsoase. Met een beetje mazzel zal er een libelle komen buurten of gaan meerdere vogels er een verkoelend bad nemen.

Overgang van land naar water

Om te voorkomen dat we heerlijk ontspannen van het groene plein vol kabbelend water ineens voor een harde grens met het water komen te staan, moeten de kademuren groener worden. Met een damwand voor de kademuur gevuld met regionale grond ertussen gaan we dat oplossen. Bezaaid met een rijk regionaal bloemenmengsel begint de aanstaande vlindertuin zich al te vormen. Het is wel van belang dat deze overgangszone tweemaal per jaar kan overstromen voor optimale bewatering. Optie voor een voetgangerspad door dit weelderige groen is mogelijk. Door gebruik te maken van een poreus scheidingsmateriaal tussen de kunstmatig aangelegde kade en het water kunnen de planten die hier groeien ook een bijdrage leveren in het zuiveren van het havenwater. Een verdienstelijke bijvangst.

Waterzuivering in de Leuvehaven

Nu we het over waterzuivering hebben, een echte stadsoase is natuurlijk geschikt voor een plons in het water ter verkoeling. Eerder pleitten we voor drijvende zwembaden, maar als we de kademuren als de rand van het zwembad beschouwen hebben we nog veel meer zwemplezier te pakken in de stadsoase. Momenteel wordt er nog regelmatig ranzig water geloosd door de woonschepen die hier liggen, maar als we daar een einde aan kunnen maken kan de Leuvehaven geschikt gemaakt worden om in te zwemmen.

Momenteel wordt er nog regelmatig ranzig water geloosd door de woonschepen die hier liggen, maar als we daar een einde aan kunnen maken kan de Leuvehaven geschikt gemaakt worden om in te zwemmen.

Met behulp van drijfmatten en waterplanten gaan we de kracht van de natuur inzetten als grote filter voor ons zwemparadijs. De wortels van de waterplanten hebben twee voordelen; 1) de wortels bevatten luchtweefsel waardoor het helpt om de drijfmat te laten drijven, en; 2) tijdens etenstijd worden er voedingsstoffen uit het water gehaald terwijl zuurstof het water in gaat. Planten die dit kunstje goed beheersen zijn riet, lisdodde, kalmoes, mattenbiezen, waternavel, beekpunge en gele lis. Extra voordeel van de waternavel is dat die ook zware metalen kan opnemen, iets wat nog weleens voorkomt in de oude havengebieden. Beekpunge is goed met nitraat, mochten we dat hier nog moeten opruimen.

Naast de Rotterdammer zullen ook watervogels en vissen dol zijn op de drijvende filtereilanden. Een paar eilanden kunnen we extra vriendelijk maken voor onze spartelende gesnavelde watervrienden. Sommige eilanden krijgen een boom erop en begroeiing die het water in loopt. Zo kunnen dieren het eiland op komen zoals watervogels. Onderstaande doorsnede laat zien hoe dat werkt:

De gebouwen rond de oase zijn op dit moment grijs en zullen in de huidige vorm geen bijdrage leveren aan het oasegevoel. Groene gevels kunnen hier verandering in brengen. Deze worden gemaakt met klimhulp of zonder klimhulp en kunnen grondgebonden zijn of niet. Een groene gevel heeft als voordelen dat ze zorgen dat het uitzicht van een gebouw verandert van somber en grijs, naar levendig en groen. Daarnaast helpen dergelijke gevels om de stadswarmte terug te dringen doordat ze ervoor zorgen dat het achterliggende grijs niet zo hard kan opwarmen. Waar gevels normaal gesproken geen diersoorten herbergen, kan deze door toevoeging van groene gevels tientallen diersoorten herbergen van kleine mijten, tot koolwitjes, roodborstjes, zanglijsters en merels.

Hoe nu verder

Enthousiast geworden om dit te realiseren? Deel dit artikel via je social-mediakanalen of met je vrienden zodat meer mensen bekend raken met het plan. Wij zelf gaan ons plan delen met de wethouders verantwoordelijk voor buitenruimte en de gebouwde omgeving. We zullen dit plan insturen voor verdere uitwerking van het Watermanifest. Wil je zelf bijdragen aan de stadsoase? Neem dan contact met ons op via info@rotterdamsedromers.nl. 

Wil je nog dieper op de inhoud ingaan, download hieronder het volledige rapport van Movares met extra achtergrondinformatie.